चेतना

                                          जीवन जिउनलाई सजिलो छैन त्यसमा पनि स्वाभिमानी नेपाली बनेर नेपाल जस्तो गरीब अनि राजनैतिक अस्थिरता भएको देशमा जागिर खाएर सिंगो परिवार प्रतिको कर्तव्य निभाएर जिउन फलामको चिउरा चपाउनु जस्तै | बिहान उठ , घरको काम सक , बच्चाहरुलाई स्कुल पठाउ त्यसपछी जागिर खान जाउ , आउ फेरि ट्युसन पढ्न आएको बच्चाहरुलाई पढाउ | समझदार जीवनसाथी पाएर धेरै सन्तुष्ट भने छु | यो भन्दा पनि अरु धेरै र महत्वपूर्ण कुरा हाम्रो जीवनसंग जोडिएको छ त्यो हो आफ्नाहरुको दुखसुखमा सहभागी हुनु |
                     आकाश ढोकाभित्र छिरेको मात्र के थियो पूर्ण हतारमा भनें मैले “ आकाश ! म भथेलाइ स्याई स्याई गर्न गए ल , हजुर खाना बनाउनु होला , म जति सक्दो छिटै फर्कने कोशिस गर्छु | “

            “ जो अज्ञा मेरी रानी ! “ हाँस्दै मेरो अनुरोधलाई स्विकार गर्नु भयो आकाशले |

                                        स्कुटी लिएर लागें म सृजना चोक को मेरो भथेको घर | भैरवा जाँदा हुन पुगेको भयङ्कर बस दुर्घटनाबाट मेरो भथे बाँचेर आउनु भएको थियो ! एक हप्ता पोखरा अस्पतालमा काटेपछि आज बिहान मात्र घर फर्किनु भएको थियो | ढोका मात्र के उघारेकी थिएँ ? सबै आफन्तहरुले बैठक कोठा भरिएको र गुन्जिएको पाएँ | बैठक कोठाको एक छेउमा भथे र आथे सँगै बस्नु भएको थियो अनि छेउमै भांग्रा र लुंगीको खात थियो | शायद सबै स्याई स्याई गरेको कपडा नै थियो त्यो | सबैलाई सम्बोधन गर्दै म भथेसामु पुगें छेउमा अन्खरामा पानी राखिएको थियो थोरै पानी हातमा लिएर आथे भथे दुवैलाई छ्यापे र रुपा लगाइ दिएर स्याई स्याई गरें | आफुसंग ल्याएको फलफुलको झोला पनि दिएँ | त्यसपछी अरु हालखबर सोध्न थाल्दै थिएँ पछाडिबाट कसैले मलाई कोट्यायो र भन्नु भयो , “ नानी ! तिमी ओमप्रसादको साइला भाइको छोरी होइन र ? क्याम्पसमा पढाउने ? ‘

              “ हजुर ; हो त | “ मैले मुसुक्क हासेर उत्तर दिएँ |

“ तिम्रो भथे त्यति ठुलो बस दुर्घटनाबाट बाँचेर आउनु भएको छ अनि तिमी उस्को आफ्नै छोरी भएर के हो ? यस्तो एक तान्द्रो धागो स्याई स्याई गर्न आउने ? यति साह्रो कन्जुस्याई चाही गर्नु भएन है नानी | “

                                  वहाँको कुरा सुनेर मलाई झनक्क रिस उठ्यो तर रिसलाई शान्त पारेर आफुले जाने बुझेको शिक्षा यहानेर सबैलाई सुनाउ , बुझाउ लाग्यो | “ धन्यबाद ! भगवानलाई जो वहाँले धनको साथसाथै मलाई बुद्दी विवेक पनि दिनुभयो जसको कारण म सही गलत छुट्याउन सक्छु | यदि म गरिब भएर यस्तो गर्थे भने सबै यसलाई मेरो बाध्यता सम्झन्थे तर म आर्थिक रुपमा सबल भएरै पनि आफ्नो रितिरिवाज , परम्पराको नाममा रवाफ देखाउन मन पराउदिन र धनि वर्गको शौखिन इच्छा अभिलाषाको कारणले गर्दा विकृति भित्रियोस् भन्ने पनि म चाहन्न | म हाम्रो आफ्नै तमुहरुको परापुर्व कालदेखी चली आएको रितिरिवाजसँग धेरै माया गर्छु र यसलाई आजन्म बचाई राख्न चाहन्छु | हामी जस्ता चेतनशील र आत्मबोध भएका मान्छेहरुले नै त हो संस्कारलाई परिमार्जन गरेर सबै वर्गका तमुहरुले सहज र सरल रुपमा मान्न र मनाउन सक्ने हुनुपर्छ भन्ने सोंचको विकास गर्ने | यदि हामी सबैले स्याई स्याई किन गरिन्छ भन्ने कुराको सत्य र वास्तविक अर्थ बुझेर स्याई स्याई गर्ने हो भने हामी मध्यको अर्थात हाम्रो आफ्नै कति गरिब आफन्तहरु महँगो भांग्रा , लुंगी र धेरै पैसा दिन नसकेकै कारण चाहेर पनि भेटघाट गर्न आउन नसकेर आफ्नो गरीबीपनलाई धिक्कार्दै बस्नु पर्ने थिएन | साह्रै सस्तो लुगा लिएर वा सबैले भन्दा थोरै पैसा दिंदा सबैको सामु आफैलाई सानो सम्झेर मन दुखाउदै , रुवाउदै बस्नु पर्ने  थिएन | “

                    बीचैमा मेरो भथेले कुरा काट्दै भन्नु भयो , “ हाम्रो छोरीको कुरा धेरै सही हो , आज सम्म हामीले यसबारे त सोंच्दा पनि सोंचेनौ सधै देखिने र देखाउने होडबाजी मै लागिरह्यौ | लाहुरे मान्छे यस्तै हो अनि हाम्रो समाजमा यस्ता सही कुराको चेतना दिने , फैलाउने तमुहरु को पनि त धेरै कमि छ | “

           “ स्याई स्याईको अर्थ कसैको हराएको वा गएको सातो भेट्टाएको या फेला पारेको भन्ने हुन्छ | स्याई स्याई गर्दा प्रयोग गरिने भनेको या नभई नहुने भनेको ‘ प्हैरु ‘ अर्थात् रुपा हो | यो रुपा सूतिको काँचो धागोबाट पुरुषको लागि नौ सरा नौ गाँठा जसले नौ पितृ जनाउछ र नारीको लागि सात सरा सात गाँठा जसले सात मातृ जनाउछ | यो घाटीमा लगाउन मिल्ने लम्बाई भएको डोरीलाई बेसार , खरानी र पानीमा मुछेर पहेलो बनाउनु पर्दछ | रूपालाई घाँटीमा लगाउँदा शुभ हुन्छ भन्ने तमुहरुको पारम्परिक आस्था र विस्वास छ | परापूर्वकालमा एकार्कालाई सुख , शोक , सफलता सबै किसिमका सुभ अशुभ काममा आफन्तहरुले रुपा लगाएर नै सम्बन्धित व्यक्तिलाई स्याई स्याई गरेको पाइन्छ | स्याई स्याइमा रुपा नै सबै भन्दा महत्वपूर्ण हुन्छ भन्ने चेतना हामी तमुहरुलाई दिनु र हुनु अति आवश्यक छ | आफ्नाहरुको दुख सुखमा सहभागी हुनु नै अर्को महत्वपूर्ण कुरा हो | त्यसकारण संस्कार परम्परा भनेको जुनसुकै वर्गका तमुहरुले खुशी खुशी सहज र सरल रुपमा मनाउन वा प्रचलनमा ल्याउन सक्ने हुनुपर्दछ तब मात्र सस्कार साँचो अर्थमा संस्कार हुन्छ र दिर्घायु पनि हुन्छ | यसलाई हरकोहीले निरन्तर रुपमा अगाडी बढाउदै लैजान सक्दछ | “ मैले जाने अनुसार सबैलाई बुझाउने प्रयत्न गरें |

              “ लौ नानीले हाम्रो आँखा खोलिदियो | आज पो स्याई स्याइको साँचो अर्थ बुझ्न सक्यौं | यस्तो चेतना हामीले अब हाम्रो सम्पूर्ण तमु समाजलाई दिनु पर्दछ | र यसरि नै स्याई स्याई प्रथालाई अगाडी बढाउदै लैजानु पर्दछ | धेरै खुशी लाग्यो नानीको कुरा सुनेर | “

       मलाई आभास भै रहेथ्यो पूर्णरुपमा सबैमा चेतना भर्न नसके पनि केहि हदसम्म चेतनाको रश्मी छर्न म सफल नै भएँकी थिएँ |

                                               
                                                      * समाप्त *


सजना तमु “ प्रयत्न “
कुश्मा , पर्वत
हाल – इजरायल